EEN. De Nobelprijs voor een filoloog die om filosofische redenen wordt toegekend.
Naturalisme of idealisme? (27 maart 1909)
"De geschiedenis van de mensheid kent bepaalde vragen die zowel heel oud als altijd nieuw zijn: ze zijn heel oud omdat elke manier van leven een antwoord daarop bevat, en altijd nieuw omdat de omstandigheden waarvan die manieren van leven afhankelijk zijn voortdurend veranderen. In kritieke stadia kan het zo veranderen dat waarheden die generaties lang veilig zijn aanvaard, openlijke problemen kunnen worden die conflicten en verbijstering veroorzaken.
Een dergelijke vraag is het contrast tussen naturalisme en idealisme waarmee we vandaag te maken hebben.
De betekenis van deze woorden is door gebruik afgestompt; ze veroorzaken veel misverstanden, en alleen door luiheid tolereren we zulke trefwoorden. Maar hun ontoereikendheid kan de grote tegenstelling die daarachter ligt en die de mensen scherp verdeelt, niet verbergen. Dit contrast betreft onze houding ten opzichte van de hele werkelijkheid en de daaruit voortvloeiende taak die ons leven domineert; het gaat om de vraag of de mens geheel door de natuur wordt bepaald of dat hij er op de een of andere manier – of zelfs wezenlijk – bovenuit kan stijgen. We zijn het allemaal eens over de zeer nauwe banden tussen de mens en de natuur, die hij niet mag opgeven. Maar er is en wordt nog steeds heftig gedebatteerd of zijn hele wezen, zijn daden en lijden door deze banden worden bepaald, of dat hij een ander soort leven bezit dat een nieuw stadium van de werkelijkheid introduceert. De ene houding kenmerkt het naturalisme, de andere idealisme, en deze twee geloofsovertuigingen verschillen fundamenteel, zowel in hun doelstellingen als in het nastreven ervan. Want als het extra leven van de mens alleen in zijn verbeelding bestaat, moeten we alle sporen ervan uit menselijke meningen en instellingen verwijderen. In plaats daarvan moeten we streven naar de nauwste banden met de natuur en het natuurlijke karakter van het menselijk leven tot een zuivere staat ontwikkelen; want zo zou het leven de banden met zijn ware oorsprong herstellen, die het op onrechtvaardige wijze en met blijvende schade had verbroken. Maar als men in de mens een nieuw element herkent dat verder gaat dan de natuur, zal de taak erin bestaan dit element de sterkst mogelijke steun te geven en het duidelijk te contrasteren met de natuur. In dit geval zal het leven zijn hoofdpositie in het nieuwe element innemen en vanuit dat gezichtspunt naar de natuur kijken. Dit contrast in houdingen komt nergens zo duidelijk naar voren als in de plaats van de ziel in de twee systemen. De natuur heeft uiteraard haar aandeel in het leven van de ziel en heeft in talrijke verschijningsvormen een diepgaande invloed op het menselijk leven. Maar dit natuurlijke leven van de ziel is slechts een aanhangsel bij de materiële verschijnselen van de natuur. Het enige doel ervan is het behoud van het fysieke leven, want de hogere psychologische ontwikkeling van de mens, zijn slimheid en vindingrijkheid, compenseren de brute kracht, snelheid van beweging of scherpte van de zintuigen waarin dieren uitblinken. Maar zelfs in zijn extreme vorm heeft dit leven op zichzelf geen doel of inhoud; het blijft een conglomeraat van ongelijksoortige punten. Het vloeit niet samen in een innerlijke levensgemeenschap, noch vormt het een innerlijke wereld die eigen is aan zichzelf. Actie is dus nooit gericht op een innerlijk doel, maar op het utilitaire doel van het behoud van leven. Als het naturalisme trouw blijft aan zijn doel, reduceert het het menselijk leven tot die norm. Idealisme daarentegen handhaaft de emancipatie van de innerlijkheid; volgens haar komen de ongelijksoortige verschijnselen van het leven samen in een allesomvattende innerlijke wereld. Tegelijkertijd eist het idealisme dat het menselijk leven wordt beheerst door zijn eigenaardige waarden en doelen, het ware, het goede en het mooie. Volgens haar lijkt de ondergeschiktheid van alle menselijke aspiraties aan het doel van bruikbaarheid een ondraaglijke vernedering en een volledig verraad aan de grootsheid en waardigheid van de mens. Dergelijke uiteenlopende en zelfs tegenstrijdige houdingen lijken onverenigbaar: we moeten kiezen tussen harde alternatieven.
Wat deze keuze betreft, is de huidige tijd onmiskenbaar tegen zichzelf verdeeld, vooral omdat diepgaande veranderingen in de inrichting van het leven nieuwe aspecten van het probleem aan het licht hebben gebracht. Eeuwen van traditie hadden ons eraan gewend in de eerste plaats te streven naar een onzichtbare wereld en de zichtbare wereld alleen te waarderen in de mate van haar relatie tot de onzichtbare wereld. Voor de middeleeuwse geest is het huis van de mens een transcendentale wereld; in deze wereld zijn we slechts reizigers naar het buitenland. We kunnen er niet in doordringen, het biedt ons ook geen ruimte voor prestaties en houdt ons ook niet bij de wortels. In een dergelijke opvatting verschijnt de natuur gemakkelijk als een lagere sfeer die men op eigen risico benadert. Toen Petrarca de Mont Ventoux had beklommen en in vervoering was gebracht door de pracht van de Alpen, had hij ernstige twijfels of een dergelijke verrukking over de schepping geen onrecht jegens de Schepper was en Hem niet de aanbidding ontnam die alleen aan Hem toekwam. Zo zocht hij zijn toevlucht bij Sint-Augustinus om de veiligheid van een religieuze stemming te herwinnen.
Deze dingen zijn veranderd. We hechten meer waarde aan de wereld van de onmiddellijke ervaring en veel dingen hebben ertoe bijgedragen dat we deze wereld volledig tot onze thuis hebben gemaakt. De wetenschap is de leider in deze beweging geweest, omdat zij een nauwere relatie met de natuur tot stand heeft gebracht, resulterend in veel nieuwe impulsen die niet alleen delen van ons leven hebben verrijkt, maar ook de totaliteit ervan diepgaand hebben beïnvloed. Het speculatieve en subjectieve denken van vroeger was niet in staat de sensuele waarnemingen te analyseren en drong niet door tot de essentie der dingen. Bovendien bleef de erkenning van bepaalde regelmatigheden in de natuur ver achter bij de ontdekking van wiskundige natuurwetten die voor het eerst werden geformuleerd door het genie Kepler. En niet alleen slaagde zij er niet in de natuur binnen te dringen, zij slaagde er evenmin in haar krachten in te zetten voor het gebruik van de mens en voor de bevordering van zijn welzijn. Incidentele technische uitvindingen waren eerder het resultaat van toeval dan van superieur inzicht; over het geheel genomen bleef de mens weerloos tegenover de natuur. Nog maar een eeuw geleden waren mannen in dit opzicht nog onhandig en machteloos. Hoeveel tijd werd er in die tijd van grote dichters en denkers verspild met het overwinnen van natuurlijke obstakels, hoe lastig was reizen en hoe omslachtig de postdiensten. In al deze opzichten heeft onze tijd veranderingen gezien waar de geschiedenis nooit eerder van had gedroomd. De accumulatie van wetenschappelijke kennis sinds de zeventiende eeuw werd in de negentiende eeuw tot een triomfantelijk einde gebracht. Door de afzonderlijke strengen van natuurlijke processen te ontrafelen en ze terug te leiden tot hun uiteindelijke elementen, door de effecten van deze elementen in eenvoudige formules te formuleren, en ten slotte door het idee van evolutie te gebruiken om dat wat gescheiden was te combineren, heeft wetenschappelijk onderzoek ons een beter inzicht gegeven. en een directere ervaring van de natuur in al haar aspecten. Tegelijkertijd heeft de evolutietheorie de afhankelijkheid van de mens van de natuur aangetoond: door zichzelf in de natuur te begrijpen, leek zijn eigen essentie hem duidelijker te worden.
De verandering van concepten ging gepaard met een verandering van de realiteit van het leven. De technologie maakte gebruik van de resultaten van de wetenschap en veroorzaakte een revolutie in de relatie van de mens met zijn omgeving. Vroeger was men van mening dat zijn positie in de wereld in wezen bepaald was en niet aan verandering onderhevig; de mens moest lijden onder welk duister lot of wat de wil van God had bepaald. Zelfs als hij het lijden in individuele gevallen kon verlichten – en dat werd van hem verwacht – was hij geen partij voor de totaliteit van het lijden en was er geen hoop om het kwaad met de wortel te verscheuren of het leven rijker en vreugdevoller te maken. In onze tijd vertalen we echter de overtuiging dat de mensheid door gezamenlijke inspanning het levensniveau kan verhogen, dat een regel van de rede geleidelijk de tirannie van irrationele krachten kan vervangen. De mens kan zich opnieuw overwinnend en creatief voelen. Ook al zijn zijn krachten op een bepaald moment beperkt, dat moment is er slechts één in een lange keten. De onmogelijkheden van vroeger zijn in de onze gerealiseerd. We zijn getuige geweest van verrassende doorbraken in onze eigen tijd en kunnen geen grenzen zien aan deze progressieve beweging. Het bestaan van de mens is onmetelijk verrijkt; het is voor hem een attractie en een uitdaging geworden.
De technologische vooruitgang wordt zelfs nog spannender wanneer zij in dienst komt van het sociale idee dat eist dat niet alleen een kleine elite, maar de mensheid als geheel ervan profiteert. Deze eis creëert een geheel nieuwe uitdaging, die enorme energie vergt, maar ook aanleiding geeft tot nieuwe complicaties en harde contrasten die op hun beurt de passie van het menselijke werk in deze wereld intensiveren en de betekenis ervan verrijken. De transformatie van de omgeving is het doel van het menselijk leven geworden; het leven lijkt alleen echt voor zover het met dingen omgaat. De mens heeft niet langer de ontsnapping naar een onzichtbare wereld nodig om verheven doelen te vinden en te verwezenlijken.
Deze feiten zijn onbetwistbaar. Onze materiële omgeving en onze relatie daarmee zijn enorm belangrijk geworden. Elke filosofie en elke handelwijze die daarop gebaseerd is, moet met dit feit rekening houden. Maar het naturalisme gaat verder dan dit feit, want het stelt dat de mens volledig wordt bepaald door zijn relatie met de wereld, dat hij slechts een onderdeel is van het natuurlijke proces. Dat is een andere bewering die zorgvuldig onderzoek vereist. Want de geschiedenis heeft ons geleerd dat ons oordeel gemakkelijk verward en overdreven wordt wanneer revolutionaire veranderingen het oude evenwicht der dingen verstoren. Feiten en meningen worden door de mens verward, die hulpeloos staat tegenover dwaling en hartstocht. Op zo’n moment wordt het een dringende taak om de feiten te scheiden van de interpretaties die eraan worden gegeven. Ook het naturalisme is aan een dergelijk onderzoek onderworpen wanneer het een feit in een principe verandert, de totaliteit van het menselijk leven bepaald ziet door de nauwere relatie van de mens tot de natuur, en alle waarden dienovereenkomstig aanpast.
Het belangrijkste argument tegen een dergelijke beperking van het menselijk leven is niet het resultaat van subjectieve reflectie, maar van een analyse van de moderne beweging zelf. De opkomst en voortgang van die beweging onthullen een intellectueel vermogen dat, of het zich nu manifesteert als intellectuele en technische beheersing van de natuur of als praktisch sociaal werk, het bestaan bewijst van een manier van leven die niet verklaard kan worden als de mens wordt opgevat als een een louter natuurlijk wezen. Want door dichter bij de natuur te komen, toont de mens zich superieur aan. Als louter onderdeel van de natuur zou het bestaan van de mens een reeks geïsoleerde verschijnselen zijn. Al het leven zou voortkomen uit en afhankelijk zijn van contact met de buitenwereld. Er zou geen manier zijn om de beperking van de zintuigen te overstijgen. Er zou helemaal geen plaats zijn voor welke activiteit dan ook die wordt beheerst door een totaliteit of superieure eenheid, noch voor enige innerlijke samenhang van het leven. Alle waarden en doelen zouden verdwijnen en de werkelijkheid zou tot louter werkelijkheid worden gereduceerd. Maar de ervaring van menselijk werk laat een heel ander beeld zien.
De moderne wetenschap is niet het resultaat geweest van een geleidelijke accumulatie van sensuele waarnemingen, maar van een doelbewuste breuk met de gehele voorraad traditionele kennis. Een dergelijke breuk werd noodzakelijk geacht omdat de oude concepten te antropomorf waren geweest, terwijl een wetenschappelijk begrip van de natuur een erkenning van haar volledige onafhankelijkheid van de mens vooronderstelde. Maar onze concepten hadden de onafhankelijkheid van de natuur niet kunnen formuleren tenzij het denken zich had geëmancipeerd van sensuele indrukken, en door analyse en nieuwe synthese een nieuwe kijk op de natuur had gecreëerd. Deze herschepping werd veroorzaakt door de zoektocht naar waarheid en het verlangen om zich te identificeren met de dingen zoals ze zijn en zo een innerlijke verruiming van het leven tot stand te brengen. Maar hoe zou de natuur op zo'n manier kunnen worden opgevat zonder het element van toeval en vervorming, inherent aan het perspectief van het individu, tenzij het denken onafhankelijk van de sensuele waarneming zou kunnen functioneren? Het logische denken, dat streefde naar een uniforme opvatting van het universum, transformeerde de onmiddellijke zintuiglijke waarneming; het voorzag het sensuele bestaan van de basis van een gedachtenwereld. De enorme intellectuele prestatie van de mens op het gebied van een opvatting van de natuur in zijn totaliteit bewijst zijn superioriteit over de natuurlijke wereld en het bestaan van een ander niveau van werkelijkheid. We kunnen dus zeggen dat het naturalisme met zijn nadruk op de natuur nergens krachtiger wordt weerlegd dan in de moderne wetenschap, waar het de natuur in een intellectuele opvatting heeft omgezet. Hoe meer we de intellectuele prestaties en innerlijke structuur van de moderne wetenschap erkennen, des te duidelijker wordt de afstand tot het naturalisme.
De superioriteit van de mens ten opzichte van de natuur wordt ook bewezen door de moderne technologie, want deze vereist en bewijst fantasierijke anticipatie en planning, het opsporen van nieuwe mogelijkheden, exacte berekeningen en gedurfde ondernemingen. Hoe kan een louter natuurlijk wezen tot zulke prestaties in staat zijn?
Ook de sociale beweging laat de mens zien als niet volledig beperkt door een bepaalde orde, maar als een wezen dat een gegeven situatie waarneemt en beoordeelt en er vertrouwen in heeft dat het deze in wezen door eigen inspanningen kan veranderen. We zijn meer waarde gaan hechten aan materiële dingen, maar we waarderen ze niet vanwege hun sensuele kenmerken, maar omdat ze ons dienen om het leven te verbeteren en de wereld volledig te domineren. Wij streven niet naar een toename van sensuele genoegens, maar naar een situatie waarin iedere man en alle mannen samen hun volledige kracht kunnen ontwikkelen. Alleen al het noemen van een sociaal idee impliceert gemeenschappelijke belangen die verder gaan dan het egoïsme van het individu, en dit idee zou nooit de macht hebben bereikt die het heeft gehad als het niet zowel als een plicht als als een voorrecht was opgevat. Het ethische element dat eraan inherent was, gaf het de kracht om de geest te overtuigen, enthousiaste discipelen aan te trekken en zelfs de overhand te krijgen op tegenzin. Maar er is helemaal geen plaats voor een dergelijk ethisch element op het gebied van de natuur; dus het loutere bestaan van een sociale beweging weerlegt het naturalisme.
Deze overwegingen leiden tot de conclusie dat het naturalisme geenszins een adequate uitdrukking is van de moderne manier van leven. Integendeel, die manier van leven is zijn oorsprong ontgroeid en heeft een veel grotere spirituele onafhankelijkheid onthuld dan het naturalisme kon erkennen. Het leven zelf heeft die interpretatie van het leven tegengesproken. Het feit dat het milieu meer voor ons betekent, betekent niet dat wij er slechts een deel van zijn. Het naturalisme maakt de fout door de veranderingen die de geest daarin teweegbracht aan de natuur zelf toe te schrijven. De fout was het gevolg van het concentreren op de effecten en het negeren van de macht die alleen deze effecten kon veroorzaken.
Toch blijft het een feit dat de geest de omgeving nodig heeft als object om aan te werken, en in die mate is hij daarvan afhankelijk. Maar confronteert een dergelijke situatie het leven niet met een ondraaglijk conflict? De transformatie van het milieu heeft enorme intellectuele energieën vrijgemaakt die de aanspraak van het leven op geluk en tevredenheid versterken. Zal het leven zich niet ondraaglijk beperkt voelen als de mens alleen met de buitenwereld om moet gaan, als hij nooit meer tot zichzelf mag terugkeren en de resultaten van zijn verbazingwekkende inspanningen voor zijn eigen welzijn mag gebruiken? De prestatie zelf is nauw beperkt als het doel ervan steevast buiten onszelf ligt en nooit in ons eigen leven kan worden opgenomen. Wetenschappelijk onderzoek naar een extern object kan nooit leiden tot ware, volledige en innerlijke kennis. Zolang we de mens eenvoudigweg beschouwen als een wezen naast ons, kan er geen innerlijke gemeenschap van wederzijdse liefde bestaan. Energie die niet gedomineerd wordt door, en waar ook niet naar terugkeert, een centrum, zal nooit de inhoud van het leven uitmaken; het laat ons leeg te midden van bruisende opwinding. Dit is een veel voorkomende en pijnlijke moderne ervaring. Maar is zo'n gevoel van leegte op zichzelf niet het bewijs dat er diepere diepten in ons zijn die om bevrediging vragen? Zo worden we geconfronteerd met de vraag of het leven niet op de een of andere manier verder gaat dan de positie die we tot nu toe hebben bereikt, of het niet zou kunnen terugkeren van een bezigheid met externe objecten naar een bezigheid met zichzelf en naar de ervaring en vorming van zichzelf. Alleen de eigen beweging van het leven kan een dergelijk antwoord geven; Laten we eens kijken of het bevestigend is.
Ik denk dat we met zekerheid kunnen zeggen dat dit zo is. We hoeven de duidelijke en onbetwistbare individuele verschijnselen alleen maar als een geheel te beschouwen en dat geheel in zijn volle betekenis te waarderen om te erkennen dat er inderdaad een grote beweging in ons plaatsvindt die een wezenlijk nieuwe manier van leven voortbrengt. Tot nu toe hadden we in onze discussie het leven gezien als iets tussen subject en object, tussen mens en wereld, tussen energie en ding. Het ding werd echter alleen van buitenaf aangeraakt; het bleef ons innerlijk vreemd. Maar nu neemt de intellectuele activiteit een wending in die zin dat het object in het levensproces wordt opgenomen, in de ziel wordt opgenomen en ons opwindt en ontroert als onderdeel van ons eigen leven. De creatieve activiteit van de kunstenaar, bijvoorbeeld bij Goethe, is hiervan een voorbeeld. We noemen zulke creativiteit objectief, maar dat wil niet zeggen dat de buitenwereld wordt afgebeeld in zijn sensuele wezen zonder enige toevoeging van de ziel; het externe object wordt eerder een deel van de ziel. Er is een vruchtbare relatie tussen energie en object; ze combineren, versterken elkaar en creëren een nieuw, compleet levend wezen. In zo'n leven wordt een ziel in het object geblazen, of wordt de ziel die zich erin bevindt, tot geluid gebracht, en bij het tot stand brengen van het object verliest de energie haar aanvankelijk onbepaalde karakter en neemt zij een volledige definitie aan. De dichter verschijnt als een tovenaar die aan de dingen een taal geeft waarin ze hun eigen wezen verkondigen, maar ze komen alleen tot leven in de ziel van de dichter, alleen in een innerlijke wereld. Iets vergelijkbaars met dit artistieke proces vindt plaats in het praktische leven, in de relatie tussen mensen zoals het zijn uitdrukking vindt in het recht en de moraal. De andere man, die op het eerste gezicht een volslagen buitenstaander lijkt, wordt meegenomen in de cirkel van ons eigen leven wanneer we in staat zijn ons met hem te identificeren. Nergens is het proces van het eigen maken van het ogenschijnlijk vreemde zo duidelijk als in de liefde, de hoogste relatie tussen twee individuen. Want hier wordt de kloof tussen jezelf en de ander volledig overbrugd; wat vreemd was, wordt een integraal onderdeel van iemands eigen leven. We kunnen ook niet van ons volk, ons land of de hele mensheid houden tenzij we ons eigen leven en wezen in hen vinden. In een andere richting leidt de zoektocht naar waarheid tot een verbreding van ons innerlijk leven. Want hoe zouden we zo krachtig kunnen verlangen om het object te herkennen, tenzij het op de een of andere manier niet in ons eigen leven bestond, tenzij het harde werk dat eraan werd besteed niet bijdroeg aan de vervolmaking van ons eigen wezen?
Het mooie, het goede en het ware komen dus overeen in die zin dat het object onderdeel wordt van het innerlijke proces van het leven, maar dit kan onmogelijk gebeuren zonder diepgaande veranderingen in de structuur en de betekenis van dat proces. Voorlopig is het leven vooral met zichzelf bezig; energie en object ontmoeten elkaar daarin en eisen een evenwicht. Er kan echter geen evenwicht zijn tenzij beide in één geheel worden begrepen, dat daarin zijn leven en perfectie vindt. Zo gaat het leven een relatie met zichzelf aan, wordt het op verschillende niveaus in zichzelf gestructureerd en brengt het in zichzelf een nieuwe diepte, een alomvattende en aanhoudende energie voort. Als dit gebeurt, kan het geheel tot in elk detail aanwezig en effectief zijn. Alleen op deze manier zijn overtuigingen en houdingen mogelijk, en kunnen karakter en persoonlijkheid zich manifesteren in hun vele activiteiten. De integratie in het levensproces geeft het object een nieuwe en hogere vorm, en dus is het leven niet slechts de representatie of toe-eigening van een gegeven realiteit; het verbetert en creëert; het vindt geen wereld, maar moet een wereld voor zichzelf maken.
Zo wordt het leven niet alleen geconfronteerd met de buitenwereld, maar ook met zichzelf. Het creëert zijn eigen rijk van de geest. Door met elkaar te combineren produceren de verschillende bewegingen een innerlijke wereld, en deze innerlijke wereld wordt, door een volledige omkering van de beginsituatie, het uitgangspunt voor alle intellectuele activiteit. Deze wereld is geen privéwereld; het goede, het ware en het mooie zijn niet eigen aan ieder individu. We leven in een gemeenschappelijke wereld en de individuele prestatie geldt voor iedereen en wordt hun bezit. Hierin ligt de grootsheid van die nieuwe wereld. Het nieuwe leven in het individu heeft een universeel karakter, en in de zoektocht naar dit leven vindt het individu steeds meer zijn ware zelf en verlaat het zijn beperkte uitgangspunt. Louter zelfbehoud wordt steeds minder bevredigend.
Als we deze ontwikkeling van het leven nader bekijken en als we de energieën en vormen ervan in ogenschouw nemen, de volledige omkering die het veroorzaakte en de nieuwe taken die het creëerde, kunnen we er niet echt meer aan twijfelen dat het niet louter een verzinsel van de menselijke verbeelding is, ontworpen voor zijn plezier en comfort. Het is duidelijk een nieuw realiteitsniveau dat nieuwe taken voor de mens schept. De beweging naar de nieuwe doelen, de ontwikkeling van een meer intieme basisrelatie met de werkelijkheid en het enten van een oneindig leven op het menselijk bestaan kunnen onmogelijk louter menselijke creaties zijn. De mens kon zich zulke dingen niet eens voorstellen. Er moet een levensimpuls zijn vanuit het universum die ons omarmt en draagt en ons de kracht geeft om voor de nieuwe realiteit te vechten, deze in de wereld van de natuurlijke realiteit te introduceren en deel te nemen aan de beweging van het universum. Zonder geworteld te zijn in de werkelijkheid van het universum, zouden onze aspiraties nooit een vaste voet aan de grond en richting kunnen krijgen. Het leven op ons niveau zou niet in zichzelf kunnen bestaan en zichzelf kunnen versterken, tenzij de totaliteit van de werkelijkheid in zichzelf bestaat en zich naar binnen beweegt.
Het belang van de mens en de spanning van zijn leven nemen in dit veranderingsproces onmetelijk toe. Omdat hij aanvankelijk tot het niveau van de natuur behoort, stijgt hij naar een nieuw werkelijkheidsniveau waarin hij actief is met de energie van het geheel, en zo blijft hij niet louter een onderdeel van een bepaalde orde, maar wordt hij een podium waarop werelden elkaar ontmoeten. en zoeken naar hun verdere ontwikkeling. En hij is meer dan een podium. Want hoewel die beweging van de wereld niet uit hem kan voortkomen, kan ze op dit podium niet worden geactiveerd zonder zijn beslissing en actie. Hij werkt mee in het geheel van de werelden, zodat beperking en vrijheid, eindigheid en oneindigheid in hem samenkomen. De wereld is niet langer vreemd voor hem, en met het geheel van haar leven wordt zij zijn eigen en meest innerlijke essentie.
Het is deze ontwikkeling van het leven naar zijn volledige zelfverwerkelijking waar het idealisme zich op grijpt en waarop het zijn doelen modelleert en zijn inspanningen concentreert, ook al blijft het niveau van de natuur bestaan en kan het intellectuele leven van de mens zich alleen ontwikkelen in voortdurende interactie daarmee. Maar dit neemt niet het fundamentele contrast weg dat het idealisme, in tegenstelling tot het naturalisme, de geest niet per natuur begrijpt, maar de natuur per geest.
Het steeds hernieuwde conflict tussen de twee overtuigingen is te wijten aan het feit dat de nieuwe wereld, hoezeer deze ook vanuit het diepst van onze ziel effectief moet zijn, alleen kan worden gewonnen in een voortdurende strijd die altijd nieuwe complicaties creëert. Het is niet alleen het individu dat zich deze wereld eigen moet maken; de mensheid als geheel moet vechten voor een meer definitieve vorm, die niet aan ons gegeven is, maar door onszelf ontdekt en gerealiseerd moet worden. De geschiedenis kent vele benaderingen om dit doel te bereiken, maar geen enkele is uiteindelijk perfect gebleken. We ervaren de wereld van de geest aanvankelijk slechts afzonderlijk en vaag; het is onze taak om tot een alomvattende vorm te komen, om het een volledig bepaald karakter te geven en er een volledig en veilig bezit van te maken. Nu, op hoogtepunten in de geschiedenis, heeft de mensheid een poging gedaan tot een dergelijke synthese van het leven die het geheel van het zijn zou omvatten en vorm zou geven. Succes lijkt misschien gepaard te gaan met een dergelijke inspanning in de eerste golf, maar al snel ontstaan er obstakels, en naarmate deze groter worden, wordt het duidelijk dat het leven in zijn geheel niet voldoet aan de maatstaf die ervoor is voorgeschreven. Individuele bewegingen bevrijden zich van de geprojecteerde structuur, en de periode van positieve creatie en samensmelting van de elementen wordt gevolgd door een periode van kritiek en desintegratie, zodat de zoektocht naar de eenheid van het leven tot een nieuwe synthese leidt. Zo volgen tijdperken van concentratie en expansie elkaar op, en beide dienen het streven van de mens naar een spirituele inhoud van het leven. Prestaties uit het verleden zullen altijd te klein lijken, en de behoefte aan geestelijk behoud van het leven zal altijd tot een nieuwe inspanning leiden. In zo’n vastberaden doel, zo’n voortdurende vooruitgang en zo’n strijd met de oneindigheid wordt de enorme grootsheid van de mensheid gerealiseerd.
De ervaring van de Europese beschaving sinds het Griekse tijdperk heeft dit proces met bijzondere kracht aan het licht gebracht. Het Griekse leven heeft zijn blijvende belang in de opgewekte energie waarmee het zich bezighield met een originele synthese van het hele spectrum van ons bestaan. Zij deed dit door middel van kunst, in het bijzonder de schone kunsten, en deze synthese diende als uitgangspunt voor de vele vertakkingen van de beschaving. De wetenschap probeerde de permanente kunstgreep van de kosmos achter de chaos van veranderende verschijnselen te achterhalen. Actie moest het menselijk gemenebest veranderen in een strikt afgemeten en goed geconstrueerd kunstwerk, en het individu moest in perfecte harmonie alle vele energieën en verlangens van zijn ziel combineren. Deze inspanningen resulteerden in een grondige vormgeving van het leven. Overal werd activiteit opgewekt, er werd een evenwicht tussen conflicterende kanten bereikt, samen met stabiliteit en innerlijke opgewektheid. Al deze prestaties zijn een permanente winst geworden. Maar de mensheid kon hier niet mee stoppen. De levenservaring zorgde voor grotere taken, grotere contrasten en conflicten dan er mee opgelost zou kunnen worden. Het werd duidelijk dat er abrupt en voortijdig een einde was gemaakt, en dat de ziel diepten had die er nog niet volledig door werden gepeild. Het geheel was gebaseerd op de veronderstelling van de onmiddellijke aanwezigheid en onweerstaanbare kracht van het intellect in het menselijk leven, en een zwakker tijdperk begon aan deze aanwezigheid te twijfelen. Er volgde een periode van desintegratie. De vele elementen gingen uiteen, maar ondanks alle negatieve aspecten ervan bereidde deze periode zich voor op een nieuwe synthese. Een dergelijke synthese verscheen in het oorspronkelijke christendom, waar de hele werkelijkheid ondergeschikt werd gemaakt aan de morele idee en de verscheidenheid van het leven onderworpen werd aan de morele verplichting. Maar gezien de morele zwakheid van de mens en het gebrek aan rede in de menselijke wereld, moest de kracht voor de oplossing van een dergelijke taak ontleend worden aan een bovenmenselijke orde. De morele synthese had dus tegelijkertijd een religieus karakter en beïnvloedde daarmee het hele spectrum van het leven. Deze concentratie leidde tot een enorme verdieping van het leven; het creëerde een zuivere innerlijke wereld en vestigde eerst de absolute suprematie van de geest over de natuur.
Maar hoewel dit leven geldig blijft in onze wereld, heeft de oorspronkelijke vorm ervan sinds het begin van de moderne tijd steeds sterkere tegenstand ondervonden. Een nieuwe mensheid vol opgewektheid vond daarin te weinig voor de ontwikkeling van haar macht. Tegelijkertijd voelde het verlangen naar een universele cultuur die alle takken van het leven met gelijke liefde zou omarmen, zich beperkt door die moreel-religieuze synthese. Zo ontstond een nieuwe synthese, waarin het basisidee de onbeperkte ontwikkeling van alle energieën is en waarin de verbetering van het leven haar doel is geworden. Deze drang heeft alles in beweging gezet wat in rust leek te zijn. Voortdurende vooruitgang heeft niet alleen de natuur beïnvloed, maar ook de mens zelf. Niets lijkt meer kenmerkend voor de mens te zijn dan zijn vermogen om ondanks zijn natuurlijke beperkingen door de krachten van zijn geest naar het oneindige te stijgen. Dit leven stroomt nog steeds van alle kanten om ons heen en dringt steeds dieper door in de vertakkingen van het zijn. Maar in het diepst van onze ziel en op het hoogtepunt van onze intellectuele inspanningen beginnen er nieuwe twijfels te rijzen over deze oplossing. In de eerste plaats zijn we gaan twijfelen of het hele gebied van het zijn werkelijk in een opwaartse beweging kan worden omgezet, en of deze beweging zelf geen nieuwe problemen en complicaties creëert waar het niet mee om kan gaan; of het vrijkomen van alle energieën niet contrasten en passies heeft opgeroepen die de geestelijke gezondheid van ons bestaan bedreigen. En zelfs als we deze twijfels zouden kunnen onderdrukken, komen er nog andere en grotere twijfels voort uit de vraag of de transformatie naar onophoudelijke activiteit het leven werkelijk uitput en de ziel bevredigt. Want als de beweging haar evenwicht niet vindt in een rusttoestand die superieur is aan haar en van waaruit zij kan worden begrepen, verdwijnt de mogelijkheid van het bestaan van het leven in zichzelf. We kunnen geen inhoud meer aan het leven toekennen; het is een constant en ongeduldig verlangen naar het afgelegen dat nooit naar zichzelf terugkeert en zichzelf vormt. Ook kunnen we ons niet verdedigen tegen een grenzeloos relativisme, als de waarheid van vandaag morgen achterhaald is. De rusteloosheid en haast van een dergelijke progressieve activiteit kan een groeiende leegte en het bewustzijn daarvan niet voorkomen. Ondanks de grootsheid van de technische prestaties op bepaalde gebieden is de mens in zijn geheel van zijn bestaan gedoemd in verval te raken: de krachtige en individuele persoonlijkheid zal geleidelijk verdwijnen.
Maar zodra we de beperkingen en gebreken van deze moderne synthese van het leven beseffen, houden we op erin te geloven. De oude orde zal uiteenvallen en de contrasten zullen weer in volle kracht naar voren komen. Zelfverzekerde activiteit zal opnieuw plaats maken voor broeierige reflectie; we zullen opnieuw van een positieve periode naar een kritieke periode gaan.
Als het leven dus een overheersende eenheid en een centrum mist, terwijl tegelijkertijd de transformatie van de buitenwereld prachtige triomfen behaalt, is het begrijpelijk als de balans van het leven verloren gaat en externe successen geleidelijk het beeld gaan domineren. Deze prestatie doet ons de kracht vergeten die deze prestatie heeft voortgebracht. Het onderwijs werkt van buiten naar binnen, en uiteindelijk lijkt de mens volledig een product van zijn omgeving, omdat de centrale energie de welvaart van de buitenwereld niet langer aankan. In een dergelijke sfeer oefent het naturalisme macht uit over de zielen, en we begrijpen volledig hoe het terrein wint als uitdrukking van een bijzondere situatie. Maar het is juist door ons begrip ervan dat we er sterker van overtuigd zijn dat het niet de hele waarheid van de menselijke ervaring is.
Haar poging om de mens volledig terug te brengen tot het niveau van de natuur kan slechts slagen zolang het menselijk bestaan geen nieuwe energieën en doelen voortbrengt. Maar sinds we hebben erkend dat de mens een nieuw niveau van realiteit vertegenwoordigt dat intellectuele activiteit mogelijk maakt, kunnen we niet langer simpelweg terugkeren naar de natuur. De nieuwe realiteit kan tijdelijk verloren gaan in het bewustzijn van de mens, maar de gevolgen van de geschiedenis zijn in zijn ziel ingebed, te midden van alle strijd, twijfels en fouten. Zelfs te midden van de ontkenning hebben ze hem ver boven het niveau van de natuur geplaatst, en het naturalisme lijkt alleen voldoende te zijn omdat het op grote schaal en gewetenloos leent van het idealisme. Als deze leningen verdwijnen en het naturalisme op zijn eigen hulpbronnen moet vertrouwen, worden zijn tekortkomingen in het oog springend. Er zal een beslissende rebellie plaatsvinden tegen een ondraaglijk oppervlakkige kijk op het leven, vergezeld van een sterke beweging in de richting van idealisme en de zoektocht naar een nieuwe synthese van het leven.
Want het nieuwe en sterke verlangen naar een leven in zichzelf en naar een rijke innerlijke wereld kan zeker niet worden bevredigd door een terugkeer naar een eerder stadium. Er zitten misschien onvergankelijke waarheden in de oudere syntheses van het leven, maar hoe kunnen we de enorme schokken en het gevoel van onzekerheid over het hele leven verklaren als die waarheden, zoals ze historisch zijn overgedragen, de uiteindelijke waarheid bevatten? We hebben de diepgaande veranderingen overwogen die de moderne tijd teweeg heeft gebracht, en we hebben de nauwere verbondenheid van de mens met zijn omgeving en het grotere belang van die omgeving onderkend. Tegelijkertijd hebben we de harde obstakels gezien die het streven naar een volledige intellectualisering van het bestaan tegenkomt, voelen we de diepe kloof tussen het onmiddellijke wezen van de mens en de eisen van het intellectuele leven, en beseffen we dat we ons beeld van het bestaan moeten herzien. mens om het punt van intellectuele creativiteit te bereiken. We kunnen niet langer hopen het hele bestaan in één klap in beweging te zetten. In de eerste plaats moeten we proberen een levenskern te vormen en die positie te versterken; dan zullen we met de omgeving moeten omgaan en er geleidelijk aan inbreuk op maken. Bij dit streven zullen de nieuwe inzichten en taken van de moderne tijd ten volle worden benut, vooral de enorme vooruitgang die is geboekt op het gebied van het menselijk welzijn, die we aan de wetenschap te danken hebben. Alleen moeten we deze nieuwe elementen niet in hun onmiddellijke sensuele vorm assimileren. We zullen de kern van de waarheid eruit moeten halen, en dit kan alleen gedaan worden in de context van onze hele historische ervaring. Elke overtuiging die de mensheid moet dragen heeft een open geest nodig voor de bewegingen van de tijd, maar een dergelijke openheid van geest mag niet leiden tot hulpeloos afdrijven in hun kielzog.
Een heropleving van het idealisme kan met veel moeilijkheden en obstakels te kampen hebben, maar de taak is absoluut noodzakelijk en we kunnen er niet aan ontkomen. Als de mensheid eenmaal een bestaan van leven in zichzelf heeft verworven, kan zij dit niet meer opgeven; het moet al zijn macht en vindingrijkheid gebruiken om aan die dwingende eis te voldoen. Als de mens eenmaal aan de ketenen van het natuurlijke leven is ontsnapt, kan hij er onmogelijk nog een keer mee instemmen; als hij eenmaal tot onafhankelijke activiteit is overgegaan, kan hij niet meer de speelbal zijn van ondoorgrondelijke krachten; nadat hij tot het universum en zijn oneindigheid is doorgedrongen, kan hij niet meer terugkeren naar de beperkingen van een natuurlijk wezen; Als het verlangen naar een innerlijke relatie met de wereld eenmaal in hem is aangewakkerd, zullen externe relaties hem niet langer bevredigen. Er bestaat dus in alle richtingen een drang die verder gaat dan het naturalisme.
De eigenaardige ervaringen en behoeften van onze eigen tijd vereisen het sterkst de heropleving van de beweging in de richting van het idealisme. De gestage toename van het werk en de haast van de strijd om het bestaan hebben de zin van het leven verduisterd en ons leven van een overheersend doel beroofd. Kunnen we hopen een dergelijk doel te herwinnen zonder een krachtige concentratie en verheffing in de ziel van de mens? Er zijn seniele kenmerken in het kleurrijke beeld van het moderne leven, en er is een grote drang naar verjonging, naar een productie van een puur en origineel begin. Zou een dergelijke drang geen dwaasheid zijn als de mens geheel bepaald zou worden door de noodzaak van een natuurlijk proces? De creativiteit van de geest is altijd omringd geweest en vaak bedekt door kleinzielige belangen, maar het maakt een aanzienlijk verschil of we dergelijk obscurantisme kunnen beteugelen of niet. Als we dat kunnen, hebben we een doel nodig dat mensen verenigt en verheft; anders zijn we overgeleverd aan de genade van de menselijke kleinzieligheid, en daar is veel te veel van in onze wereld van vandaag. In de verwarring van het dagelijks leven wordt weinig onderscheid gemaakt tussen wat hoog en laag is, waar of schijnbaar, echt of onecht. Er is geen besef van het substantiële, geen erkenning van het grote of-of doordringende menselijke leven. We zullen het kaf van het koren moeten scheiden en in een daad van concentratie alles moeten verzamelen wat de tijd aan goede en belangrijke dingen bevat, de rijkdom van goede wil en de bereidheid om op te offeren, zodat deze dingen zich zullen verenigen voor een gemeenschappelijke inspanning en zullen geven aan het leven een inhoud is die de moeite waard is om voor te leven. Maar hoe kunnen we zo’n scheiding en zo’n verzameling tot stand brengen tenzij er een innerlijke synthese van het leven is die de mensheid boven de onzekerheid van individuele reflectie verheft?
Het contrast dat tot uiting komt in de strijd tussen naturalisme en idealisme beperkt zich niet tot de algemene schets van het leven; het wordt gevonden in een bepaald gebied dat een totaliteit van overtuiging vertegenwoordigt. Het maakt een enorm verschil of de mens zich aan een bepaald bestaan onderwerpt en het probeert om het alleen op bepaalde plekken te verbeteren of dat hij, geïnspireerd door het geloof in een opgaande beweging van het universum, in staat is zelfstandig aan die beweging bij te dragen, nieuwe doelen te ontdekken en nieuwe energieën vrij te maken. De literatuur is hiervan een voorbeeld, zoals ik in een paar woorden zal aangeven. Het naturalisme kan de literatuur geen innerlijke onafhankelijkheid geven, noch haar een eigen initiatief toestaan; want als literatuur slechts een hand van leven is op de wijzerplaat van de tijd, kan ze alleen maar gebeurtenissen imiteren en registreren wanneer ze plaatsvinden. Door middel van indrukwekkende beschrijvingen kan het de tijd helpen zijn eigen verlangens beter te begrijpen; maar omdat haar de creatieve kracht wordt ontzegd, kan zij niet bijdragen aan de innerlijke bevrijding en verheffing van de mens. Tegelijkertijd ontbreekt het noodzakelijkerwijs aan dramatische kracht, die niet kan bestaan zonder de mogelijkheid van innerlijke verandering en verheffing. Maar het perspectief en de taak veranderen volledig als de literatuur de mogelijkheid erkent van een beslissende wending in het menselijk leven, van de ascensie naar een ander niveau, en als zij zich geroepen voelt om die ascensie te helpen bewerkstelligen. In dat geval kan het helpen het leven vorm te geven en de tijd te leiden, door te vertegenwoordigen en tegelijkertijd te begeleiden wat er in de ziel van de mens opkomt. De literatuur kan verduidelijking en bevestiging geven door bepaalde eenvoudige contouren te trekken in de verbijsterende chaos van die tijd en door ons te confronteren met de belangrijkste problemen van ons intellectuele bestaan en ons te overtuigen van het belang ervan. Het kan ons leven tot grootheid verheffen boven de drukte van het dagelijks leven door de weergave van eeuwige waarheden, en te midden van onze duistere situatie kan het ons geloof in de reden van het leven versterken. Het kan werken op de manier die Alfred Nobel voor ogen had toen hij de literatuur een ereplaats gaf in zijn stichting.
Er zijn dus sterke redenen voor ons voortdurende geloof in idealisme en voor onze poging om het een vorm te geven die overeenkomt met de som van onze historische ervaringen. Maar een dergelijke poging zal nooit echt slagen, tenzij deze als een persoonlijke noodzaak wordt beschouwd en wordt uitgevoerd als een kwestie van intellectueel zelfbehoud. Opgewondenheid, moed en een vast geloof kunnen alleen voortkomen uit een dergelijke erkenning van een bindende noodzaak, niet uit een verlangen naar verre en vreemde doelen, maar uit een geloof in het leven zoals het in ons actief is en ons innerlijk laat participeren in de grote context. van de werkelijkheid. Alleen een dergelijk geloof kan ons in staat stellen de enorme obstakels het hoofd te bieden en ons het vertrouwen op succes te geven."(bron: https://www.nobelprize.org/prizes/literature/1908/eucken/lecture/)
